در گفتارهاي عاميانه و ضرب‌المثل‌ها همواره از خواب زمستاني سخن گفته شده است و اين اصطلاح براي مردم واژه آشنايي است، اما واقعيت اين است كه خواب بهاري در عمل مصداق بيشتري دارد و همه ما به نوعي آن را تجربه كرده‌ايم. چه بسيار زمان‌هايي كه سر كلاس، محل كار، در اتوبوس و تاكسي، خواب بهاري پلك‌هاي ما را سنگين و چشم‌هاي ما را قرمز كرده است.
به راستي چرا در بهار كه با شادابي و طراوت شناخته مي‌شود، احساس خواب‌آلودگي به سراغ انسان مي‌آيد؟
كسالت بهاري از ديدگاه پزشكي بيماري محسوب نمي‌شود، بلكه اين حالت ناشي از تغييرات بدن به واسطه گذر از فصل زمستان به فصل بهار است. اين تغييرات تنها مختص انسان نيست، بلكه در ميان جانوران نيز تغييرات چشمگيري در اين زمينه مشاهده مي‌شود. كافي است نگاهي به پرندگان بيندازيم؛ اغلب پرندگان بر خلاف ديگر ماه‌هاي سال، به ناگاه در اوايل اسفند يا ساكت مي‌شوند يا به ندرت آواز مي‌خوانند.
البته كسالت بهاري مي‌تواند با افزايش شيوع آلرژي در اين فصل نيز ارتباط داشته باشد. با فرارسيدن فصل بهار، ميزان بروز آلرژي‌هاي فصليو همچنين سرماخوردگي به دليل متغير بودن هوا افزايش مي‌يابد كه براي كنترل آن، افراد مجبورند داروهايي را مصرف كنند كه گيجي و خواب‌آلودگي در پي دارند.
آمار نشان مي‌دهد كه در ايران، 62 درصد رانندگان در حالت خواب‌آلودگي هم رانندگي مي‌كنند كه اين امر بسياري از مرگ و‌ميرها را در پي دارد. معمولا مصرف قرص‌هاي ضدحساسيت يا آنتي‌هيستامين كه براي برطرف كردن آبريزش بيني يا حساسيت‌ها مصرف مي‌شوند و باعث خواب آلودگي مي گردند، احتمال تصادفات را بالا مي‌برند.
طبق آمار ارائه شده در سال‌هاي اخير، 60 تا 70 درصد آلماني‌ها نيز از كسالت بهاري رنج مي‌برند. بر اين اساس، دانشمندان تحقيقات بسياري را به منظور كشف علل تغيير وضعيت و دگرگوني احساسات در انسان‌ها و جانوران در فصل بهار انجام داده‌اند. آنها با مطرح كردن اين پرسش كه آيا دليل اين تغيير وضعيت، بلند بودن روزهاست يا خير، دست به آزمايش‌هاي متعددي زدند. از جمله آن كه، گروهي از پرندگان را در حاشيه پنجره‌ها و نزديكي نور نگه داشته و برخي ديگر را در تاريكي مطلق جاي دادند، نتيجه اين شد كه پرندگان لب پنجره بسيار زيباتر و با نشاط تر از آنهايي كه در فضاي تاريك زندگي مي‌كردند، آواز مي‌خواندند.
همچنين با كالبد شكافي برخي از پرندگان دريافتند كه مغز پرندگان در فصل بهار كمي بزرگ تر از اندازه معمول مي‌شود.
دانشمندان دريافتند كه دو نوع هورمون در اين رابطه نقش بسيار مهمي دارند: هورمون «ملاتونين» كه هورمون خواب نيز ناميده مي‌شود و هورمون «سروتونين» يا هورمون نشاط كه شادي‌آور بوده و ترشح آن موجب ايجاد تحرك و انرژي در بدن مي‌گردد.
هورمون ملاتونين توسط هيپوفير در مغز توليد مي‌شود و همان گونه كه اشاره شد، هدايت ريتم خواب و بيداري انسان بر عهده اين هورمون است. ميزان بالاي ملاتونين در بدن فعاليت جسم را كاهش داده و ميزان نشاط و سرحالي را پايين مي‌آورد، اما در طول روز و ساعات روشن سروتونين (هورمون شادي) بيشتري توليد مي‌شود و اين هورمون ميزان فعاليت جسم را بالا برده و نشاط و احساس شادي را به ميزان قابل توجهي افزايش مي‌دهد.
به گفته پزشكان، 1 تا 2 ساعت گردش در هواي آزاد بعد از طلوع خورشيد مي‌تواند به ترشح بيشتر سروتونين در فاصله زماني كوتاه تر كمك كند كه نتيجه آن افزايش نشاط در بدن و رفع خستگي و كسالت است. دانشمندان همچنين معتقدند، تغييرات شديد آب و هوايي باعث نياز بيش از حد معمول انسان به خواب در فصل بهار مي‌شود.
رگ‌هاي خوني بدن انسان به خوبي قادرند با هرگونه دمايي خود را وفق دهند. بر اين اساس رگ‌هاي بدن در فصل گرما گشاد و در سرما دوباره تنگ مي‌شوند. با اين وجود رگ ها نمي‌توانند در بهار به حد كافي و با سرعت مورد نياز، خود را با تغييرات سريع و نسبتا شديد آب و هوايي تطابق دهند كه نتيجه اين حالت ايجاد سرگيجه و سردرد در انسان است. از سويي ديگر، بدن انسان در فصل بهار به شدت نيازمند تامين انواعويتامين‌ها و مواد معدني مانند آهن است، چرا كه كمبود اين ماده مهم حياتي، خون‌سازي را دچار اختلال كرده و به دنبال آن روند تامين اكسيژن مورد نياز بدن مختل مي‌شود كه نتيجه آن خستگي، ضعف و افت كارايي بدن است.
البته هر نوع خواب‌آلودگي در فصل بهار را نمي‌توان به حساسيت‌ها و آلرژي فصلي نسبت داد.
دكتر قلعه‌بندي، متخصص اعصاب و روان در اين باره مي‌گويد: تا چند دهه ي قبل، پرخوابي نشانه تنبلي و تمارض، يك ويژگي نامطلوب شخصيتي يا حداكثر به عنوان نشانه‌اي از ناركولپسي (نوعي اختلال خواب كه با حملات خواب‌آلودگي در طول روز و كاهش هوشياري مشخص مي‌شود) تلقي مي‌شد، اما توجه علمي به مسئله ي پُرخوابي به دنبال نقش آن در بيماري‌هاي شديد و تهديدكننده حيات، افزايش يافت.
دكتر قلعه‌بندي علت‌هاي مختلف رفتاري، بيماري‌ها و داروهاي مختلف در سبب‌شناسي خواب‌آلودگي مفرط روزانه را موثر دانسته و افزود: مهم ترين علت خواب‌آلودگي روزانه سندرم خواب ناكافي هنگام شب است. وي اختلال تنفسي مربوط به خواب مانند آپنه انسدادي خواب، اختلال ريتم سيركادين مانند سندرم فاز خواب تاخيري، اختلال خواب ناشي از نوبت كاري و بيماري‌هاي نورولوژيك مانند ناركولپسي و سندرم پاهاي بي‌قرار را از مهم‌ترين علت خواب‌آلودگي مفرط روزانه دانسته و اضافه كرد: بيماري‌هاي داخلي مانند نارسايي قلب، كليه و كبد، بيماري‌هاي روانپزشكي مانند افسردگي و غير تيپيك و انواع داروهاي موثر بر سيستم عصبي مركزي مانند داروهاي خواب‌آور نيز از ديگر علل ايجاد خواب‌آلودگي در روز به شمار مي‌آيند.
دكتر قلعه‌بندي خواب‌آلودگي مفرط روزانه را اختلال شايعي دانست كه 10 تا 25 درصد از جمعيت عمومي را در بر مي‌گيرد.
همين چند وقت پيش بود كه در خبرها آمده بود، محققان دانشگاه آكسفورد عامل ايجاد حس خواب‌آلودگي را كشف كرده‌اند. به گفته آنان ميزان خواب انسان توسط يك رشته سلول عصبي درون چشم كنترل مي‌شود. محققان دريافتند كه دو مركز عصبي در مغز به صورت مستقيم توسط اين اعصاب فعال و كنترل شده و در انسان ايجاد حس خواب و بيداري مي‌كنند.
متخصصان اميدوارند با مشخص كردن كامل اين سيستم بتوانند شيوه جديد درماني را براي جلوگيري از بروز اختلالات در سيستم خواب انسان و همچنين درمان آن ارائه دهند.
